چه بر سر گنبد شیخ لطف الله آمده است؟ ، تفاوت رنگ درد است یا درمان؟ ، ماجرای قرارداد مرمتی با ترک تشریفات - تور هند ارزان

جهت دریافت خدمات تعمیرات ساختمان با گروه ساختمانی آبان در ارتباط باشید.

خبرنگاران - احسان رستمی پور: میدان نقش دنیا به بناهای اطرافش می نازد، آن گنبدها و ستون های عمارت و مساجد است که دل هر رهگذری می برد و خیلی ها را عاشق این میدان نموده است. میان آن همه زیبایی، یک گنبد، یک بنا، دلرباتر از بقیه حاضر است. همان بنایی که آرتور پوپ ایران شناس معتقد بود که ساختش آنقدر بی عیب است که به سختی می توان پذیرفت کار بشر باشد. شیخ لطف الله، این بنای بی نظیر میدان نقش دنیا حالا انگشت نمای رهگذران میدان نقش دنیا شده است. گنبدی که بی نقص و بی عیب بود و هنر سازندگانش در 400 سال پیش کار فرابشری تعبیر شده حالا انگار عیبی پیدا نموده باشد. این روزها روبروی گنبد شیخ لطف الله بسیارند کسانی که می ایستند، با انگشت گنبد را نشانه می روند و خبری غم انگیز و عجیب را به یکدیگر می دهند: گنبد شیخ لطف الله دو رنگ شده است.

داربست ها مدتی بود که بخشی از گنبد شیخ لطف الله را محصور نموده بودند. کمتر کسی خبر داشت که پشت داربست هایی که مهمانان همیشگی بناهای میدان نقش دنیاند، چه خبر است. این بی خبری پس از جمع شدن حصارهای دور گنبد تبدیل به شوک شد. عکس ها و متن ها پشت هم خبر از اتفاق عجیبی می دادند تا جایی که صدای پیشکسوت های میراث فرهنگی را هم در آورد و مهدی حجت، بنیانگذار سازمان میراث فرهنگی با اعلام اینکه گنبد شیخ لطف الله را خراب کردند. تیغ تند انتقاد را بر اقدامات اخیر وزارت میراث فرهنگی کشید.

مدیران میراث فرهنگی میدان نقش دنیا از شنیدن تعبیر دو رنگ شدن گنبد ناراحت اند. با آنکه گنبد از دور دو رنگ دیده می گردد آنها معتقدند که نباید این موضوع را به دو رنگ شدن این گنبد تفسیر کرد و این اتفاق تنها فرق بخش مرمت شده و بخش مرمت نشده گنبد مسجد شیخ لطف الله است. حالا بحث های داغی در اطراف گنبد شیخ لطف الله، دفتر پایگاه میدان نقش دنیا و رسانه ها در جریان است. همه به دنبال یک پاسخ هستند که مرمت گنبد شیخ لطف الله درد است یا درمان.

مرمت از کجا آغاز شد؟

ساق گنبد (گریو) شیخ لطف الله در فروردین سال 97 دچار ریزش شده بود. می گویند که یخ بر شدن باعث ریزش کاشی ها شده بود و اولین قدم مرمتی برای ساق گنبد برداشته شده است. مدیر پایگاه میراث دنیای میدان نقش دنیا زمان مرمت ساق گنبد از استادکاران خواسته که داربست را بلندتر ببندند تا وضعیت گنبد هم آنالیز گردد. وقتی داربست ها گنبد را بالا رفتند، وضعیت کاشی ها وخیم گزارش شد، بندها و ملات گنبد از بین رفته بود و کاشی ها از بستر خود جدا شده بودند. مدیر پایگاه می گوید که کاشی ها به راحتی با دست قابل برداشته شدن بودند و گهگداری نیز یک کاشی از گنبد جدا می شد و بر زمین می ریخت. این آنالیز وضعیت تزیینات و کاشی های گنبد را نابسامان و بحرانی گزارش کرد و مرمت گنبد در دستور کار نهاده شد.

وضعیت کاشی های گنبد و بندکشی آنها

مرمت گنبد شیخ لطف الله از همان ابتدای پیدا کردن پیمانکار با حاشیه همراه بوده است، مناقصه مرمت این گنبد دو بار با وجود برنده شدن یک پیمانکار لغو شد تا این قرارداد مرمتی با ترک تشریفات بسته گردد. ناصر طاهری، معاون میراث فرهنگی استان اصفهان درباره حواشی این اتفاق می گوید: آقای حجت گفتند که دنبال نازل ترین قیمت هستند اما ما باید کار را در اندازه و شان خود ببینیم، چه از نظر حفاظت و چه از نظر استاد کار. به دلیل استفاده از سامانه مناقصه محدودیت هایی داریم اما سعی کردیم که مدیریت کنیم تا هر کسی روی پروژه نیاید. ما صرفه و صلاح دولت را در نظر می گیریم اما نه در بنایی مانند مسجد شیخ لطف الله که ارزش دنیای دارد. برای جراحی ساده کلی تحقیق می گردد و برای مردم مهم است نزد کدام پزشک می رود، بدون آنکه به مبلغ کمتر و بیشتر آن فکر نمایند. ما باید برای اثر دنیای جوابگو باشیم که چه کسی روی آن کار می نماید و به همین دلیل ترک تشریفات کردیم. استانداری و مقامات استان نیز با این ترک تشریفات موافق بودند و ما شروطی داشتیم که اینطور نبود تا هرکسی برنده مناقصه شد، بتواند کار را اجرا کند.

معاون میراث فرهنگی استان اصفهان معتقد است که در این پروژه کاملاً مرمتی رفتار و کاملاً با حساسیت های اصول مرمت در یک بنای تاریخی با گنبد شیخ لطف الله برخورد شده است. با این حال درباره علت این مرمت و نقدها می گوید: هر اثر تاریخی به ویژه گنبدی مانند شیخ لطف االله تزیینات و دورنمایی دارد. از دور وضعیت خوبی دارد اما باید قبل از اینکه اتفاقی برای آن بیافتد وارد مرمت می شدیم. نباید منتظر ریختن گنبد باشیم و بعد مرمت را آغاز کنیم. این پروژه با برنامه و علمی پیش رفت و چون اعتقاد داشتیم کار خوبی داره انجام می گردد، نگران نقدها نبودیم.

در مرمت گنبد چه گذشت؟

مرمت کاران و مدیران وقتی با داربست به روی گنبد مسجد شیخ لطف الله رفتند، وضعیت کاشی ها را نامناسب دیدند. آنها به این نتیجه رسیدند که اگر تاکنون کاشی های شیخ لطف الله ریزش ننموده به دلیل نبود برف سنگین در سال ها گذشته و همچنین ریشه دار بودن کاشی ها بوده است. تصاویری که از این وضعیت ثبت شده نشان می دهد که بندکشی بین کاشی از بین رفته و کاشی ها نیز وضعیت مناسبی نداشتند.

فریبا خطابخش مدیر پایگاه میراث فرهنگی میدان نقش دنیا درباره آغاز مرمت گنبد می گوید: ابتدا اسکن لیزر کاملی از گنبد انجام شد تا بخش بندی گنبد و خود گنبد معین گردد. آنالیز روی گنبد نشان می داد که نه بندی وجود دارد و زیر سازی و ما باید هر روز گنبد را آنالیز کنیم و کاشی هایی که می ریخت را جمع آوری می کردیم. درزها به طور کامل باز بود و هیچ آبی از روی گنبد پایین نمی آمد و به خورد کاشی ها می رفت و در زمان بارندگی کاملا خیس بود و چند روز خیس می ماند. این رطوبت چند روزی باقی می ماند. اما ما نمی دانستیم وضعیت کاشی ها وضع فاجعه وار است. تصمیم گرفته شد تا بخشی از کار برداشته گردد و بعد از آن متوجه از بین رفتن زیرسازی شدیم.

وضعیت زیرسازی کاشی ها و نخاله های موجود

او درباره پیشینه مرمتی گنبد می گوید: حدس می زنیم یکی از بخش های گنبد در قبل برداشته و روی آن کار مرمتی اجرا شده بود اما بخش های دیگر به صورت موضعی کار شده بود. گنبد در سال 1313 تا 1316 مرمت شده است. مصالحی که برای زیرسازی گنبد استفاده شده، نخاله و کاشی های اضافه بوده که باعث تخریب مصالح زیرین شده بود. ترک ها (بخش ) قالب گیری شد. مهمترین قسمت مرمتی ما نیز همین قالب گیری بود. این قالب باید هم اندازه می بود و فرم گنبد را حفظ می کرد. درآوردن چنین قالبی کار آسانی نبود. از روی گنبد طرح برداری شد و طرح ها رو قالب پیاده سازی شد.

خطابخش درباره وضعیت کاشی ها و زیرسازی گنبد می گوید: تمام کاشی به طور بخش بخش شماره گذاری و پایین آورده شد. شستشو، پاکسازی و اسیدزدایی روی تک تک کاشی ها انجام شد. بعد یک به یک کاشی ها روی قالب نصب شد. 95 درصد کاشی ها، کاشی های اصل خود گنبد بود. کاشی های که تعویض شده، کاشی هایی بود که دیگر قابل استفاده نبود. ما حتی از کاشی ها نخاله شده پشت گنبد نیز استفاده کردیم. کاشی های که ساخته شد نیز به صورت خاص برای گنبد سفارش و ساخته شده بود. مشکل ما زیرسازی گنبد بود، کاشی های ما مسئله ای آنچنانی نداشت. باید سونداژ می کردیم تا ببینیم زیر گنبد چه خبر است. برای همین است که نمی توان طرح مرمت قطعی بست، ممکن است وقتی بخشی رو باز می کنیم، طرح مرمت به طور کامل تغییر کند. طراحی و اجرای مرمت باید همزمان پیش برود.

برداشت و مستند کردن کاشی ها

خطابخش روی عکس های بخش از زیر گنبد را نشان می دهد و که بخشی از گنبد با مشکل کمتری است و فقط بخش بالایی آن برداشته شده است: سه رج پکُفته کاری شد، سازو کشی انجام شد و نهایتاً زیرسازی گنبد آماده شد. به دلیل اینکه بردن قالب با آن وسعت در بالا امکان پذیر نیست، با استفاده از نوارهایی به صورت گِل پارچه بری می نمایند و تقسیم بندی ها روی قالب گنبد انجام شد و دوغاب گچ روی کاشی ها زده شد و با استفاده از همین گل ها پارچه بری انجام و روی گنبد نصب شد. تمام پارچه های کاشی های معرق روی گنبد چیده شد و یک دوغاب کامل گچی روی کار داده می گردد. کاشی ها هم با آب و الکل پاک سازی و اسیدزدایی شدند.

او با دست روی تصویر قسمت حاشیه بر انگیزی که رنگ متفاوتی دارد را نشان می دهد: این قسمت کار شده است. بند گچی دارد، کاشی های آن به طور کامل پاکسازی و مرتب شده است و اگر خطی دیده می گردد که براساس آن گفته می گردد ترک (بخشی از) گنبد کوچک شده، کوتاه شده یا بلند شده به این دلیل است کاشی های اطراف ریخته و جمع آوری شده. است. وقتی ترک بعدی را مرمت کنیم این لبه ها با هم فیکس خواهد شد و دیگر خطی دیده نمی گردد. اندازه ترک هیچ تغییری ننموده و اگر خط وجود دارد برای ترک های کناری است که هنوز کار مرمت روی آن انجام نشده است.

ساخت قالب گنبد

مدیر پایگاه میدان نقش دنیا درباره نظارت روی این مرمت می گوید: در خصوص انتخاب پیمانکار پروژه های ثبت دنیای حتماً باید ما با مدیریت پایگاه ثبت دنیای هماهنگ باشیم و درباره گنبد مسجد شیخ لطف الله هم این همکاری وجود داشت.معاون میراث فرهنگی کشور هم حتماً باید در جریان پروژه باشند و ما گزارش کامل را قبل از آغاز، ارائه می دهیم و عملیات این پروژه مورد تائید بوده است.

استادکار و پیمانکار چه کردند؟

رحمت الله رضایت، استادکار پیشکسوت که روی گنبد شیخ لطف الله کار می نماید، با نشان دادن تصویری از زیر سازی گنبد می گوید: اینجا جاده نیست ها! این نخاله ها روی گنبد شیخ لطف الله بوده است. بعد عکس دیگری را پس از جمع کردن زیر سازی نشان می دهد: این آجرهای قشنگ، اصل گنبد است. احتمالا چند سالی نمای گنبد شیخ لطف الله آجری بوده و بعد روی آن کاشی کاری شده است. ما لای بندها را خالی نموده و گچ می مالیم، کف مال می کنیم تا بعد از شستن طبله نکند، پوسته نکند و اکنون گنبد ذره ای بار سنگین ندارد.

آجر چین اصلی گنبد بعد از برداشت کاشی ها و نخاله ها

مهدی رضایت، پسر استاد رضایت که پروژه را او قبول نموده درباره مرمت گنبد می گوید: گنبد شامل دو بخش سازه ای و تزئینات است و خوشبختانه بهترین و قوی ترین بخش سازه ای را دارد. وقتی ما نخاله ها و ترک را برداشتیم دیدیم یک گنبد آجری کاملاً سالم و بدون ترکی باقی است و با توجه به اینکه بستر اصلی بندکشی شده بود به احتمال زیاد چندین سال این گنبد با نمای آجری دیده می شده است و خود بستر گنبد مشکل سازه ای نداشت. اینکه ما می گوییم بناها باید سبک سازی شوند یعنی چه بناهایی و کجا و چرا می گوییم سبک سازی؟ پاسخ این است که نیروی زلزله وابسته به وزن است. گنبد شیخ لطف الله 400 سال با این وضع بوده و ما اگر باربرداری یعنی سبک سازی می کردیم تنش ها از قسمت هایی برداشته و به قسمت هایی افزوده می شد و تعادل وزنی بنا از بین می رفت. تنها کاری که ما کردیم این بود که نخاله ها را جمع آوری و آمارگیری می کردیم و حتی مصالح ورودی به کارگاه هم آمارگیری می شد تا وزن گنبد تغییری نکند چراکه بنا ثابت است و روی پا ایستاده و باید حفظ گردد و ما نه این وزن را کم کردیم نه زیاد و اصلاً دلیلی نداشت که این بنا سبک سازی گردد چراکه در تعادل کامل است، اگرچه فرورفتن سطح آب های زیرزمینی موجب شده که این بنا کاملاً یکنواخت نشست داشته باشد اما گنبد ترک جانبی نداشته و نشست همگن و یکنواخت دارد و دلیلی ندارد که ما این تعادل را از بین ببریم.

زیرسازی گنبد

منتظر باران باشید!

مهمترین سوال این است که چرا رنگ قسمت مرمت شده با قسمت های دیگر گنبد فرق می نماید. پاسخ این سوال را مسئولان میراث فرهنگی اصفهان به چند شکل داده اند، از اینکه به دلیل بندکشی هاست، تا خطای دید است یا اینکه گنبد کثیف است. مهدی رضایت که مسئول مرمت است درباره برطرف این اختلاف رنگ وعده باران می دهد: این اختلاف رنگ با باران پاک می گردد. وقتی داریم نمای آجری بند می کشیم یا حتی وقتی در کاشی ها و سرامیک های نو در سرویس های بهداشتی بندکشی می نمایند با ذرات نانو طرف هستیم و این ذرات به کل بدنه پخش می گردد. در خصوص ترک گنبد این مسجد نیز کل ترک دوغاب داده شده و ما باید این کار را می کردیم تا از نفوذ آب جلوگیری گردد اما به مرورزمان با سه چهار دفعه باران این ذرات که روی کاشی هاست شسته می گردد و براقی رنگ ها پیدا می گردد چراکه ما چیزی را عوض ننموده ایم و کاشی از هرجایی برداشته شده در جای خودش گذاشته شده است؛ یعنی حتی اگر بین دو کاشی فاصله بوده الان هم هست.

رضایت درباره شستن گنبد نیز می گوید: این دوغاب را نمی توانیم بشوییم چون پشت آن هم دوغاب گچ ریختیم و خیس است. گچ باید 28 روز طول بکشد تا به مقاومت اصلی خود برسد یعنی اگر من آن را به گچ کشته تبدیل کنم دوباره به کار زخم می دهم.الان این ترک گنبد هم ترک تمیز شده است.مصالح یا جای کاشی ها عوض نشده که دو رنگ شده باشد و تمیزکاری آن هم به صورت کاملاً علمی با آب و الکل و اسیدزدایی بوده است.

مدیران میراث معتقدند که رنگی سال ها از گنبد شیخ لطف الله دیده شده، رنگ اصلی نیست و حاصل آلودگی و فرسایش ها بوده است و گنبد با اتمام مرمت یک رنگ می گردد.

کوتاهی از ما بود

شفاف سازی مدیران میراث فرهنگی اصفهان درباره وضعیت مرمت گنبد شیخ لطف الله دیر بود. زمانی که دیگر عکس های دو رنگ شدن گنبد در همه جا منتشر شده بود.موضوع به قدری داغ شد که بعضی مرمت آن را با لایه کردن توپ پلاستیکی مقایسه کردند، اتفاقی مدیر پایگاه میراث اصفهان را عصبانی نموده و می گوید کاش کسی بر دهان آن فرد که چنین مقایسه ای نموده می زد. حالا که حساسیت بالا رفته و همه در میان نقش دنیا گنبد شیخ لطف الله را با انگشت نشان می دهند، میراث اصفهان در حال شفاف سازی وضعیت گنبد است. مدیر پایگاه میدان نقش دنیا حالا معتقد است که درباره روشن ساختن افکار عمومی درباره مرمت اصولی گنبد کوتاهی نموده است.

مدیران میراث فرهنگی وعده می دهند که بزودی بخش دیگری از گنبد مسجد شیخ لطف الله باز و مرمت خواهد شد. با این وجود حواشی مرمت ترک قبلی هنوز وجود دارد. مدیران مدعی اند که نظرات کارشناسان و نقدها آن را در نظر گرفته اند و توضیحاتشان تا حدودی قانع نماینده بوده است. با این حال هنوز زمزمه هایی وجود دارد که شاید این همه ماجرا نباشد. درست یا غلط مرمتکاران هم مانند پزشکان هستند. هم صنفی هایی که به تشخیص ها و درمان های هم صنفان خود اعتقادی ندارند. واقعیت این است که کمتر می توان دید که مرمتکاران و کارشناسان روی یک مرمت اجماع کامل نظری داشته باشند، در این بین موضوع رقابت نیز مطرح است. از سوی دیگر کار مرمتی مانند مرمت شیخ لطف الله به شدت پیچیده و تخصصی است. هنوز جای دارد که پیش از پایین آورده شدن ترک بعدی گنبد، درهای پشت بام مسجد شیخ لطف الله به روی منتقدان و کارشناسان مستقل باز گردد تا درصد خطا در ادامه راه مرمت این گنبد باز هم کاهش یافته گردد که اگر حتی اجماعی روی این مرمت شکل نگرفت، همه حداقل از جزییات آن اگاه باشند.

می گویند مرمت هر ترک گنبد شیخ لطف الله هشت ماه زمان می برد. حالا یک ترک از هشت ترک آن مرمت شده و حدود دو سال زمان می برد که گنبد به شکوه خود بازگردد و باز هم از کسانی که پای در میدان نقش دنیا می گذارند، دلبری کند.