آشنایی با آثار کمترخوانده شده شهید مرتضی آوینی - تور هند ارزان

اگرچه در مورد او و فعالیت های هنری اش کم گفته و نوشته نشده، اما واقعیت این است که اولا غالب نظرات درباره اش حاوی نوعی بار عاطفی است و از این بابت، اندیشه ها و طرز تلقی ها و بالاخص دیدگاه های تئوریک او کمتر در کانون تحلیل قرار گرفته. غالب مردم نام آوینی را با مجموعه مستند روایت فتح و در مقام کارگردان و مستندسازی به یاد می آورند که نوآوری هایی در نوع نگاه و روایتش از مقوله جنگ دیده می شد. در حالی که این، همه آن چیزی نیست که می توان از نام نهادِ سیدمرتضی آوینی ایفاد کرد. کارنامه او حاوی فعالیتش در حوزه های فرهنگی و هنری مختلفی است. الفت او با جهان هنر از دوران کودکی آغاز می گردد. شعر، داستان، مقاله و... می نویسد و در نقاشی طبع آزمایی می کند.

حاصل قلم او کتاب های متعددی است که برخی از آن ها اگر چه در حوزه های خود آثار مهمی محسوب می شوند، اما آن طور که شأن آن ها می طلبید، مورد توجه قرار نگرفت. به عبارتی بیراه نیست اگر بگوییم آوینی فیلمساز بر آوینی مولف سایه افکنده است. در حالی که تالیفات او به جهت تعداد عناوین بیشتر از فیلم هایی است که ساخته.

از آثار تالیفی او می توان به کتاب هایی، چون هر آنکه جز خود، آیینه جادو، توسعه و مبانی تمدن غرب، گنجینه آسمانی، یک تجربه ماندگار، فردایی دیگر، حلزون های خانه به دوش، رستاخیز جان، آغازی بر یک پایان، فتح خون، امام و حیات باطنی انسان، با من سخن بگو، دوکوهه، مرکز آسمان، نسیم حیات، سفر به سرزمین نور، انفطار صورت و نیز آثار منتشر شده دیگری اشاره کرد؛ در حالی که تعداد فیلم های او تنها 10 عنوان را در بر می گیرد که عبارتند از شش روز در ترکمن صحرا، سیل خوزستان، خان گزیده ها، حقیقت، با دکتر جهاد در بشاگرد، هفت قصه از بلوچستان، با تیپ المهدی در محور رأس البیشه، شیرمردان خدا! کرب وبلا در انتظار است، روایت فتح و شهری در آسمان.

در اینجا بنا داریم مروری کنیم به تعدادی از کتاب هایی که از آوینی بر جای مانده و به باور این قلم کمتر از آنچه استحقاق شان بود دیده و مورد توجه قرار گرفته اند.

توسعه و مبانی تمدن غرب

واکاوی توسعه و افشای جعلیات تاریخی

توسعه و مبانی تمدن غرب از جمله کتاب هایی است که آوینی را در آن در مقام تحلیلگری مسائل جهان مدرن و مبانی توسعه در این جهان می یابیم. او در مقدمه کتاب ابتدا خود مفهوم توسعه را در کانون تحلیل خود قرار می دهد و با طرح پرسشی از این قرار که چرا ما باید توسعه پیدا کنیم؟ می کوشد بر نسبت ایران اواخر قرن بیستم با مفهوم مدرن توسعه تمرکز کند. آوینی در فصل هایی از توسعه و مبانی تمدن غرب پاسخ های متداول به این پرسش اساسی را بررسی می کند.

در فصل هایی با عناوین از دیکتاتوری پول تا اقتصاد صلواتی و و ما ادریک ما البانک؟ تعریض هایی به عالم اقتصاد دارد و از منظر یک تحلیلگر به نسبت اقتصاد و توسعه می پردازد. از دیگر جنبه های این کتاب می توان به موضوعیت داشتن مساله نظام و سیستم آموزشی و نقش آن در امر توسعه اشاره کرد. آوینی در توسعه و مبانی تمدن غرب همچنین آنچه را که در کتب تاریخ رسمی در باب توسعه و علل و عوامل آن آمده به نقد می کشد و بر آن است تا از نوشته شدن آن ها بر اساس اعتقادات غیرواقعی مورخان عصر جدید پرده بردارد.

مبانی توسعه و تمدن غرب حاصل دست نوشته های چاپ شده آوینی در یکی از مجلات جهاد سازندگی در سال 1365 است. کتابی که به منابع مختلفی ارجاع می دهد و حاوی محور های متعددی است که دغدغه ها و بخشی از باور های نویسنده در باب چگونگی توسعه یافتگی در جهان امروز را با خواننده در میان می گذارد.

آیینه جادو

نگاه تئوریک به سینما

کتاب آیینه جادو عنوان مجموعه ای سه جلدی است که در آن نگاه تئوریک آوینی به سینما به خوبی مشهود است. به عبارتی این کتاب سه جلدی حاوی مبانی نظری سیدمرتضی آوینی در عالم سینما است. آیینه جادو حاصل درسگفتار های مکتوب آوینی بوده که توسط او برای یک ترم تدریس در مجتمع دانشگاهی هنر فراهم آمده بوده است و در مقام مدرس برای ماده اولیه مباحث کتاب، جزوه ای دانشگاهی بوده که برای یک ترم تدریس در مجتمع دانشگاهی هنر توسط وی فراهم شده است. در آیینه جادو مقالات متعددی می خوانیم. مقاله قاب تصویر و زبان سینما به مساله نشانه شناسی می پردازد و رابطه نشانه شناسی تصویر و کادر دوربین یا همان قاب سینما را مطمح نظر دارد.

جلد دوم از مجموعه سه جلدی آیینه جادو حاوی همه نقد هایی که آوینی بین سال های 1368 تا 1372 بر فیلم های سینمایی نوشته. همچنین در این کتاب، سه مقاله سینمایی دیگر هم به قلم او می خوانیم. کتابی که اولین بار در سال پس از شهادت آوینی به چاپ رسید. نقد هایی که در این کتاب می خوانیم عمدتا به فیلم هایی می پردازد که در جشنواره های نهم، دهم و یازدهم فجر به نمایش درآمدند و از نظر نویسنده آثار مهمی در سینمای ایران بودند.

جدای از اینها، دو مقاله هم در ابتدای کتاب با موضوع فیلم هایی می خوانیم که به موضوع جنگ می پرداختند و در جشنواره هفتم فجر به نمایش در آمده بودند.

انفطار صورت

نظرگاه هایی در عالم هنر های تجسمی

همال طور که گفته شد، وجهی از فعالیت فرهنگی و هنری آوینی به هنر های تجسمی برمی گردد و کتاب انفطار صورت را باید حاصل تکاپوی نظری او در این حوزه دانست. شش مقاله در باب هنر های تجسمی در این کتاب گرد آمده است. کتاب حاوی یک نگاه تاویلی است که می توان سایه آن را بر مقالات آن دید. مولف کتاب با نگاه تأویلی خود به گرافیک و مبانی، سیر تاریخی و ماهیت آن پرداخته است.

از فراز های کتاب که می توان در قالب چند جمله به آن ها پرداخت یکی این است که آوینی تصریح می کند که هنر سفارش پذیر نیست و تلویحا بر جنبه جوششی و الهامی هنر تاکید می کند. این در حالی است که در ادامه بر ماهیت سفارشی گرافیک تاکید می کند. به عبارتی نگاه او بر تفکیک ناپذیری گرافیک از امر سفارش ناظر است. در ادامه و در مقاله دوم کتاب که گرافیک و انقلاب اسلامی نام دارد، در این باره شرح مفصلی می دهد و مشروح به نقیضه سفارش ناپذیر بودن هنر و ماهیت سفارشی گرافیک می پردازد.

مفصل ترین مقاله کتاب، اما نقاشی برای نقاشی نام دارد که آوینی در آن افق های نقاشی نو را دستمایه قرار می دهد.

قدر مسلم انفطار صورت بیش از آنکه کتابی همگانی و عمومی باشد، کتابی است که برای مخاطبان حرفه ای و تخصصی هنر های تجسمی نوشته شده است.

فردایی دیگر

از آرای متفکران غربی تا شعر

فردایی دیگر مشتمل بر هفت مقاله است که باید آن ها را در دو بخش طبقه بندی کرد. بخش اول مجموعه سه مقاله است که به فهم و تفسیر عالم غربی در وجوه گوناگون آن می پردازد و بخش دوم چهار مقاله در باب هنر شعر را در برمی گیرد.

در این کتاب همچنین مقاله ای می خوانیم با عنوان آخرین دوران رنج که شرحی است بر عبور از خط ارنست یونگر که در سال 1950 نوشته شده بود.

بخش اول کتاب طبعا به خاطر پرداختن به آرای متفکران و اندیشمندان غربی، حاوی مقالات دشوارتری است و اصطلاحات تخصصی حوزه اندیشه و فلسفه و روانکاوی در آن به چشم می خورد. با این حال این دشواری می تواند برای کسانی که علاقه مند به ورود در چنین مباحثی هستند در حکم محرکی باشد که آن ها را به مطالعه بیشتر جهت آشنایی با اصطلاحات و مفاهیم حوزه اندیشه فرا می خواند.

آغازی بر یک پایان

زاویه ای سیاسی به تقابل نظام اسلامی و جهان غرب

آغازی بر یک پایان مجموعه ای از مقالات آوینی است که بیشتر اعتقادات و طرز تلقی ها و باور های سیاسی او را نشان می دهد. این کتاب در در چهار بخش ارایه شده است. بخش اول حاوی نوشته هایی درباره اندیشه های بنیانگذار جمهوری اسلامی است که جایگاه ایشان را در تاریخ بررسی می کند. بخش دوم مقالاتی درباره مبانی حکومت دینی و نظام ولایت فقیه خصوصا در تقابل سیاسی غالب با جهان غرب است.

بخش سوم به فاجعه نسل کشی مسلمانان در بوسنی و تشکیل امت متحد اسلامی به مثابه راهی برای مواجهه با سیطره نظم نوین و امریکایی بر جهان می پردازد. در بخش چهارم و پایانی کتاب هم انقلاب اسلامی ایران با نگاه تاویلی مولف، دلالتی دانسته شده بر اینکه عصر تمدن غرب سپری شده است. مقاله چهارم کتاب به خواننده اش نوید می دهد که تا وضع موعود که انسان در انتظار آن است، چیز زیادی باقی نمانده است.

در واقع آغازی بر یک پایان را باید مجموعه مقالات شهید آوینی درباره انقلاب اسلامی دانست. نویسنده در بخش اول به مومضوع ولایت فقیه می پردازد؛ در بخش دوم مسائل فرهنگی و اجتماعی در نظام اسلامی را بررسی می کند، در بخش سوم کتاب دو مقاله در مورد بوسنی و هرزگوین می خوانیم و در بخش پایانی پنج مقاله را مورد مطالعه قرار می دهیم که به شرایط معنوی جهان معاصر و حرکت باطنی انقلاب اسلامی پرداخته اند.

از آغازی بر یک پایان به عنوان منبع معتبری برای آشنایی با اندیشه ها و طرز تلقی های سیاسی آوینی به ویژه دیدگاه هایش درباره جهان غرب نام برده می گردد.

رستاخیز جان

از ادبیات فارسی تا تجدید عهد هنر

رستاخیز جان مجموعه مقالاتی است که آوینی بین سال های 1368 تا 1371 نوشته و به موضوعاتی در باب هنر و ادبیات و فرهنگ اختصاص دارد. رستاخیز جان شامل چهار بخش است. بخش نخست به ادبیات و زبان فارسی اختصاص دارد، بخش دوم سه مقاله را در بر می گیرد که به در حوزه فرهنگ را در خود جای داده است. شهید آوینی طی دو مقاله این بخش به بحث تهاجم فرهنگی پرداخته است.

بخش سوم شامل سه مقاله در مورد همه گیر شدن رسانه های جمعی جدیدتر نظیر ویدئو و ماهواره است و مقاله معروف انفجار اطلاعات در این بخش واقع شده است. بخش چهارم، دو مقاله متفاوت را در خود جای داده که اولی به وضع تئاتر در مواجهه با سینما و تلویزیون می پردازد و این پرسش را طرح می کند که آیا تئاتر زنده می ماند؟ مقاله دیگر که مقاله پایانی کتاب است، منشور تجدید عهد هنر نام دارد. این کتاب برای آن ها که فکر می کنند آوینی فقط در حوزه سینمای مستند فعالیت داشته، کتاب بسیار خوبی است تا با جنبه های دیگری از ابعاد فرهنگی او آشنا شوند.

حلزون های خانه به دوش

روشنفکری و انقلاب

کتاب حلزون های خانه به دوش حاصل درنگ های آوینی بر جریان روشنفکری و نسبت آن با انقلاب اسلامی ایران در حوزه فرهنگ، هنر و مطبوعات است.

این کتاب را شاید بتوان پرخواننده ترین تالیف او دانست. در شرح دلایلش شاید بتوان به بیان به مراتب ساده تر کتاب نسبت به دیگر آثار آوینی اشارعه کرد. لحن شهید آوینی در مقالات این کمی متفاوت است و کلمات و عبارات هم پیچیدگی برخی کتاب ها را ندارد. همین امر هم موجب شده است تا این کتاب یکی از پر مخاطب ترین آثار این شهید باشد که البته در این امر نباید موضوع کتاب را نیز کم اثر دانست.

در بخشی از این کتاب می خوانیم:

هنرمند نسل سوم با به دست آوردن دستاورد های انقلاب مشروطیت، کودتای 28 مرداد 32، قیام 15 خرداد 42، انقلاب اسلامی 22 بهمن 57، دریافته است که ناگزیر است و باید، گرایش های سیاسی اش را به نفع گرایش های انسانی کنار بگذارد... چرا باید به گونه ای بیندیشد و بنویسد که اگر ایدئولوژی ها تغییر کردند و حکومت ها عوض شدند، هموطنانش، خوانندگانش، دچار سردرگمی و پریشان ذهنی شوند؟ سرگردان ایدئولوژی ها گردند؟... چرا؟ چون در هیچ یک از این تحولات تاریخی نتیجه کار به اعتلای شرایط انسانی جامعه منجر نشده است. چرا؟ چون مردم بر مبنای مصلحت های سیاسی، قومی و دینی عمل کرده اند و ضرورت های تاریخی را نمی شناخته اند! این ضرورت های تاریخی چیست؟