حمام شیخ بهایی سالهاست که در برزخ نابودی خود دست و پا می زند - تور هند ارزان

ایران با پیشینه تاریخی و فرهنگی غنی از موارث فرهنگی غنی نیز بهره مند است و یکی از دغدغه های امروز نگهداری درست از این آثار است که مانند شناسنامه یک ملت و بیانگر فرهنگ و خاطرات گذشته ایران هستند. در ایران بناهای تاریخی کمی نیستند که بدون توجه به اهمیتی دارند، مورد غفلت متولیان فرهنگی قرار می گیرند. حمام شیخ بهایی از جمله آثاری است که با وجود معماری شاهکارش، سالها مورد بی توجهی قرار گرفته و با وجود هشدارها و بارها گزارش نویسی از شرایط وخیمش، تنها چیزی که نصیبش شده، وعده های توخالی بوده است.

حمام شیخ بهایی از آثار باستانی دوره صفویه است که با طراحی و مهندسی شیخ بهایی فیلسوف قرن 11 هجری ساخته شده است. سیستم گرمایی حمام از شاهکارهای مهندسی محسوب می گردد که این بنا را رازآلود نموده و نظریه های مختلفی در باره آن وجود دارد. این حمام تاریخی در محله قدیمی دردشت و در نزدیکی میدان عتیق اصفهان واقع شده است. سال ساخت این بنا با توجه به ترجمه شعر فارسی که بر سردر آن نوشته شده، به حروف ابجد، به سال 1025 هجری قمری است؛ اما بعضی ساخت آن را سال 1030 هجری قمری و پس از مرگ شیخ بهایی می دانند.

حمام شیخ بهایی از معدود حمام هایی است که دارای دو بخش مجزای زنانه و مردانه بوده و زنان و مردان می توانسته اند هم زمان در ساعات روز از آن استفاده نمایند. این حمام در سال 1070 هجری قمری تعطیل و در سال 1377 به شماره 3063 در لیست آثار ملی ثبت شد.

بنای تاریخی حمام شیخ بهایی سالها بین مالکان خود دست به دست میشد، بی آنکه کسی به فکر نجات و بازسازی آن باشد. در این میان میراث فرهنگی نیز بارها بیان نموده بود که به علت تعدد مالکان بنا، بازسازی و بازسازی آن مشکل است.

از وعده های پوچ مشخص تملک شیخ بهایی تا آغاز بازسازی های جزئی

خاتمه در سال 83 پس از انتشار خبرهایی مبنی بر شرایط نابسمان حمام شیخ بهایی به علت چندمالکی بودن این مکان و بی توجهی و اهمال آنها در امر نگهداری و حفاظت و بازسازی آن، علیرضا خواجویی- معاون حفظ و احیای ابنیه تاریخی اداره میراث فرهنگی استان اصفهان از تملیک این بنا اطلاع داد. این در حالی بود که سال 85 یعنی دو سال بعد از وعده داده شده، دوباره خبری مبنی بر نابودی شیخ بهایی به علت حل نشدن مساله مالکیت آن منتشر شد.

خواجویی که در سال 83 وعده تملیک این بنا را داد، گفت: مبلغ مورد احتیاج جهت خریداری این بنا به وسیله اداره میراث فرهنگی اصفهان یا اداره نوسازی بهسازی در اختیار مالکان قرار خواهد گرفت و تملیک خواهد شد. بعلاوه بازسازی این بنا و عصارخانه شیخ بهایی، بنایی در جوار آن نیز امسال (سال 83) آغاز می گردد تا از شرایط نامطلوب فعلی نجات یابند.

او در اوایل تابستان سال 85 درباره متروکه شدن این حمام اظهار کرد: این بنا در چند دوره بازسازی شده است؛ اما به علت داشتن مالکیت های خصوصی متعدد، سازمان میراث فرهنگی و توریستی برای بازسازی آن مشکل دارد. در مرحله نخست باید مالکیت این بنا مشخص گردد که شهرداری اصفهان خرید این حمام را پیگیری می نماید.

سپس شهنام توکلی - کارشناس بازسازی سازمان میراث فرهنگی و توریستی استان اصفهان آبان 85 پیرامون اینکه حمام شیخ بهایی سالهاست که در برزخ نابودی خود دست و پا می زند، گفت: عملیات استحکام بخشی حمام شیخ بهایی با وجود تعدد مالکان این بنا و پس از وقفه ای دوساله از ماه آینده (آذر 85) آغاز خواهد شد. بعلاوه سازمان میراث فرهنگی و توریستی اصفهان از واگذاری بعضی بناهای تاریخی به بخش خصوصی نه تنها استقبال بلکه با دادن وام از این کار حمایت نیز می نماید؛ چرا که بخش خصوصی با تعمیر و تغییر کاربری بناهای قدیمی، این آثار را می تواند نجات دهد و با تبدیل آن ها به موزه یا نمایشگاه به جذب توریست هم یاری می گردد.

رطوبت ناشی از نشست لوله های فاضلاب، مهمترین علت تخریب این بنا شمرده شد که قرار بود با یاری شرکت لوله فاضلاب اصفهان این مشکل برطرف گردد.

در ادامه، هر یکی دو سال یک بار وعده هایی برای مشخص تکلف و شرایط بازسازی این گرمابه صفوی داده می شد و وقتی حواس ها از آن پرت می شد، به حال خودش رهایش می کردند تا زمانیکه کسی به فکر شرایط اسفناک آن بیفتد و اعتراضی کند و یا در پی پرسش خبرنگاری از شرایط بنا و اقدامات اجرا شده، مسئولان وعده های پوچ دیگری برای حفظ این حمام تاریخی می دادند.

به گفته حمید مظاهری تهرانی- کارشناس ارشد بازسازی آثار و بناهای تاریخی در آذر سال 86 لایه های تاریخی حمام شیخ بهایی اصفهان به وسیله بازسازیگران سازمان میراث فرهنگی و توریستی استان اصفهان درحال شناسایی بوده تا الحاقات غیر تاریخی و غیر ضروری حمام از بافت تاریخی آن جدا شوند و حمام به همان حالت نخستین خود در 400 سال پیش بازگردد.

بنابر گفته های مظاهری تهرانی، بازسازی اضطراری حمام شیخ بهایی از اردیبهشت سال 86 براساس اولویت های بازسازیی و اعتباری، کار استحکام بخشی پی ها، ستون ها، طاق های داخلی و پشت بام آغاز شده و درحال انجام بوده است.

او استحکام بخشی پشت بام و آجرفرش کردن آن، خاکبرداری و تخریب بخش های فرسوده حمام را از اولویت های کار در مرحله نخست بازسازی اضطراری حمام شیخ بهایی ارزیابی و اظهار کرد: استحکام بخشی کل حمام و پیوندهای داخلی در هریک از بخش های بنا، بخصوص طاق ها که به محافظت مقابل باران های پاییز و زمستان احتیاج دارند، از دیگر کارهای بازسازیی در حمام شیخ بهایی اند.

حسن روانفر، رئیس سازمان میراث فرهنگی و توریستی استان اصفهان بهمن 86 در این باره اظهار کرد: به علت تعدد مالکان، امکان آزادسازی محدوده دو هزار متری حمام شیخ بهایی به سرعت وجود ندارد؛ اما با توافق های اولیه ای که با مالکان این بنا داشتیم با استفاده از اعتبارات سفر رئیس جمهور برای آزادسازی این بنا اقدام خواهیم کرد.

درحالیکه تیر سال 87 محمد نکته دان، کارشناس بخش حقوقی سازمان میراث فرهنگی و توریستی استان اصفهان درباره شرایط تعدد ماکان حمام شیخ بهایی گفت: اعتبار سفر خرداد سال گذشته هیأت دولت (سال 86) به اصفهان برای آزادسازی و تملک حمام شیخ بهایی متعلق به دوره صفوی هنوز پرداخت نشده است. اندازه اعتبار تخصیصی سفر هیأت دولت را برای آزادسازی حمام شیخ بهایی، کارشناسان میراث فرهنگی مشخص می نمایند، ولی تا به امروز در این زمینه اقدامی نشده است.

نکته دان با بیان اینکه مالکان این حمام برای واگذاری آن به سازمان میراث فرهنگی در قبال گرفتن پول رضایت داده اند، اضافه نمود: سال گذشته (سال 86)، با موافقت 25 مالک حمام شیخ بهایی، بخشی از این بنا تا حدودی بازسازی و بازسازی شد؛ اما بخشی دیگر هم چنان به جای مانده است.

احمد امین پور، رئیس وقت سازمان میراث فرهنگی و توریستی استان اصفهان درباره مشخص شدن تملک حمام شیخ بهایی که مقرر شده بوده در دور نخست سفر رئیس جمهور وقت به استان اصفهان در اختیار سازمان میراث فرهنگی و توریستی قرار گیرد، گفت: ما درحال مذاکره با مالکان حمام شیخ بهایی هستیم و امیدواریم هرچه سریع تر به توافق برسیم. مقرر شد سازمان میراث فرهنگی این حمام تاریخی را بخرد.

شرایط حمام شیخ بهایی در سال 89 به گفته یک مسئول

اسفندیار حیدری پور، مدیرکل میراث فرهنگی و توریستی استان اصفهان گفت: چهار و نیم دانگ از حمام شیخ بهایی به مبلغ 700 میلیون تومان از محل اعتبارات ملی به وسیله اداره کل میراث فرهنگی و توریستی استان اصفهان تملک شد. بعلاوه تملک یک ونیم دانگ دیگر این حمام در برنامه های امسال گنجانده شده است.

او درباره اندازه اعتبار تخصیص یافته به این حمام تاریخی برای بازسازی آن، اعلام کرد: 50 میلیون تومان برای بازسازی این بنا در سال 1388 هزینه شد. بعلاوه 100میلیون تومان اعتبار برای پروژه بازسازی این حمام در سال 1389 تخصیص یافته است.

بنابر اظهارات حیدری پور، بخشی از حمام شیخ بهایی که گویا به آن خاکستر ریز حمام می گفتند، دست تعدادی مغازه دار بوده که مالکیت آن بخش واگذار شده بود، اما تا آن موقع بحث حق کسب و پیشه آنها پرداخت نشده بود که باید برای تملک کامل حمام، حق کسب و پیشه آنها نیز پرداخت میشد.

حیدری پور در آخرین بازدیدی که از این بنا داشت، آن را اینگونه ارزیابی کرد: حدود 80 درصد الحاقات آن حذف شده و حمام به حالت نخستین برگشته بود. تا کنون سبک سازی و ایزوگام پشت بام حمام اجرا شده است و در بخشی از طول پشت بام باید طاق زده گردد. پس از سفت کاری نیز باید پروژه نازک کاری و هم چنین نماسازی بیرون حمام انجام گردد.

در حالیکه مدیرکل میراث فرهنگی استان اصفهان مدت زمان بازسازی تکمیلی این حمام را در آن موقع حدود دوسال ارزیابی کرد، رضا محمدنژاد مسئول پیشین بازسازی حمام تاریخی شیخ بهایی گفت: اگر هر سال بودجه مورد احتیاج تخصیص یابد و همه شرایط برای انجام کار مهیا باشد، تا چهار سال دیگر می توانیم بازسازی را به نقطه ای برسانیم که به کنترل و حفاظت اضطراری احتیاج نداشته باشد.

محمدنژاد که بخشی از بازسازی حمام شیخ بهایی برا برعهده داشته درباره اقداماتی که تا زمان مسئولیت او اجرا شده است، شرح داد: بازسازی حمام شیخ بهایی از سال 1385 با پاکسازی زباله های آن منطقه و آواربرداری آغاز شد. در مرحله بعد، قسمت هایی که به بازسازی اضطراری احتیاج داشت، بازسازی و بازسازی شد. پی بسیاری از دیوارهای حمام تخریب شده بود، با پی بندی دوباره دیوارها، بازسازی دیوارها را آغاز کردیم. استفاده چندباره از کاهگل برای پوشاندن گنبد حمام را علت آسیب دیدگی شدید گنبد بود. انباشتگی این کاهگل ها بار سنگینی را روی ستون ها و دیوارهای باربر ایجاد نموده بود. با خاکبرداری از سطح پشت بام توانستیم، بار گنبد را سبک تر و بازسازی اصلی را انجام دهیم. پوشش ایزوگام را روی پوسته دوم اجرا کردیم تا آسیبی به گنبد اصلی حمام وارد نگردد. سپس طبق روال همیشگی روی آن را با آجرفرش پوشاندیم.

وعده های نو یا تکراری؟

اسفندیار حیدری پور خرداد سال 90 از به خاتمه رسیدن بهره برداری حمام شیخ بهایی تا خاتمه امسال (1390) اطلاع داد و گفت: براساس برنامه ریزی های اجرا شده، تا خاتمه سال عملیات بازسازی و بهره برداری از حمام شیخ بهایی به خاتمه می رسد و به مسافران نوروز 91 هدیه می گردد. بعلاوه تملک یک و نیم دانگ به جامانده حمام در دستور کار امسال است.

طبق گفته های او میراث فرهنگی قصد داشته بعد از خاتمه بازسازی بنا در سال 90، کاربری خاصی به آن داده نگردد و بنا را به نام حمام شیخ بهایی باقی بگذارند تا مردم با همه جزئیات ساخت حمام و فضاهای آن آشنا شوند.

طاهری درباره شرایط بازسازی این حمام تاریخی شرح داد: در چند سال گذشته، بازسازی حمام شیخ بهایی براساس اعتبارات داده شده به وسیله استانداری انجام شد. امسال نیز پس از بستن قرارداد، کار بازسازی حمام براساس بودجه تخصیص یافته به خاتمه رسید. بازسازی، هزینه زیادی دارد. به همین علت، هر سال یک بخش از حمام را با توجه به اعتبار مورد احتیاج می توان بازسازی کرد. بازسازی کل حمام شیخ بهایی به اعتباری حدود یک میلیارد تومان احتیاج دارد. در حالیکه هر سال حدود 50 تا 100 میلیون تومان اعتبار برای بازسازی این حمام تخصیص می یابد. اگر شرایط همین گونه ادامه یابد، کل حمام شیخ بهایی تا پنج سال آینده بازسازی می گردد.

متولیان میراث فرهنگی مشکل عمده حمام شیخ بهایی را که موجب طولانی شدن زمان بازسازی آن شده، کارکرد این بنا می دانند و می گویند: این حمام حدود 400 سال فعال بوده و چون در هر دوره برای استفاده از حمام، بخش هایی از آن حذف یا بخش هایی به آن الحاق شده است.

بر این اساس معتقدند که بازسازی این بنا یک امر تدریجی است؛ همانطور که مسئولان در سال های مختلف مدت زمانی متفاوت را برای خاتمه بازسازی آن پیش بینی نموده اند، اما همچنان حمام شیخ بهایی شرایط خوبی ندارد و سالهاست چشم انتظار یک بازسازی اساسی و اضطراری است.

ناصر طاهری، معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، توریستی و صنایع دستی استان اصفهان دی 95 گفت: حمام شیخ بهایی در حال بازسازی است، چرا که این بنا طی دوره های مختلف الحاقاتی داشته و قسمت هایی از آن کاسته شده که باید نسبت به این موضوعات با حساسیت برخورد گردد، قطعاً بازسازی این حمام بعداً مورد قضاوت قرار خواهد گرفت پس بازسازی آن بسیار با اهمیت و حساس است.

او اضافه نمود: حمام شیخ بهایی خریداران و سرمایه گذاران بسیاری دارد، اما ما سعی نموده ایم که شان و شخصیت شیخ بهایی که در اصفهان و حتی ایران دارای جایگاه ویژه ای است رعایت گردد به همین منظور موافق واگذاری این بنا به سرمایه گذار یا خریداران نیستیم، چرا که علاقه ای نداریم این مکان به سفره خانه تبدیل گردد و ترجیح می دهیم خودمان آن را با منزلت به یک موزه مناسب بدل کنیم.

با تمام وعده هایی که برای سر و سامان دادن حمام شیخ بهایی داده شد، اما پخش تصاویری از این حمام در شبکه های اجتماعی در سال 97 نشان می داد که شرایط این شاهکار دوران صفوی خوب نیست و از نظر ظاهری دچار افول جدی شده است.

در حالیکه میراث فرهنگی در پی تعریف یک کاربری مناسب برای حمام شیخ بهایی و اجرای طرحی در این بنا بود که در شأن شیخ بهایی و معماری آن باشد، این بنا رفته رفته در خود فرو می ریخت و نایی برای فریاد یاری نداشت. صداهایی که بر نجات آن نیز فریاد شد، کار به جایی نبرد و مسئولان در پاسخ به آنها فقط یک پاسخ داشتند: بازسازی شیخ بهایی زمان می برد!

بار دیگر در تیر سال 98 روابط عمومی اداره کل میراث فرهنگی استان اصفهان گفت که مرحله دیگری از بازسازی گرمابه صفوی آغاز شده است.

در این خبر آمده بود: با توجه به بازسازی های اجرا شده در سالهای 1385، 1387، 1389 و بعلاوه 1394 در بخش های مختلف این حمام تاریخی، در سال 1398 نیز با تأمین اعتبار لازم با مبلغی در حدود یک میلیارد ریال، کار بازسازی بخش دیگری از این حمام تاریخی، به مدت سه ماه با نظارت کارشناسان دفتر فنی اداره کل آغاز شد.

با وجود اینکه میراث فرهنگی اعلام کرد که در پی واگذاری حمام شیخ بهایی به بخش خصوصی نیستند، این بنای تاریخی برای نخستین بار در مهر سال 98 در صندوق احیا و بهره برداری از بناهای تاریخی و فرهنگی به مزایده گذاشته شد و دو ماه بعد نیز برای دومین در آذر سال 98 این بنا تاریخی به مزایده گذاشته شد.

بعد از آن دیگر خبری از شرایط حمام شیخ بهایی نشد و حرفی از واگذاری آن نیز به میان نیامد تا یک سال بعد یعنی آذر 99 در آخرین اعلام مزایده صندوق توسعه صنایع دستی و فرش دستباف و احیا و بهره برداری از بناهای تاریخی و فرهنگی، حمام شیخ بهایی و 53 بنای تاریخی دیگر از 25 استان کشور در لیستی قرار گرفتند که قرار است برای مدت زمان مشخصی حق بهره برداری آنها به برندگان مزایده واگذار گردد.

بیست و سه سال است با وعده هایی که دادند، کورسوی امید را در دل گرمابه صفوی روشن نگه داشتند و هر روز در انتظار عملی شدن این وعده ها نشسته است؛ وعده هایی که سالها طول کشید تا بعضی از آنها محقق گردد و بعضی هم در حد یک حرف باقی ماند.

بعد از تمام این سالها و بازسازی هایی که به وسیله میراث فرهنگی برای حمام شیخ بهایی انجام شد، هنوز گرد فرسودگی از چهره آن پاک نشده است. اما همچنان امید است که دولت نو چاره ای برای حفظ چنین آثار با ارزشی بیاندیشد.