تحقیق علمی و تاریخی درباره گیاهان دارویی ایران - تور هند ارزان

نویسنده: محسن جوادی

چغازنبیل منطقه ای است که حدود 10 کیلومتری هفت تپه واقع شده است، خود شهرک صنعتی هفت تپه در 50 کیلومتری دزفول و 100 کیلومتری اهواز واقع است در ابتدا با تماشا منطقه چغازنبیل اینطور به نظر می رسد که هیچ گونه آثاری از کشت و زرع وجود ندارد و فقط ساختمان چغازنبیل است که خود را به ما می نمایاند ولی با کمی تحقیق و جستجو می توان پی برد که در گذشته این منطقه محل کشت و زرع مردم آن دوران بوده و گیاهانی که کشت و زرع می شده است بیشتراً جنبه درمانی داشته و مردم هم با اطلاع کامل به کشت و زرع اقدام می نمودند، البته در ابتدا تهیه گیاهان داروئی و شناخت آنها برایشان مشکل اساسی بوده است که با توجه به پیشرفت علم و دانش مردم آن دوران چه از لحاظ پزشکی، داروشناسی و گیاهان داروئی و با توجه به نزدیک بودن این منطقه به بیمارستان گندی شاپور اهواز که مرکز ثقل علم و دانش و مهد طبابت بوده کاملاً واضح و روشن است که این مشکل به آسانی حل شده و مردم حدبیشتر استفاده را از گیاهان داروئی می نموده اند.

موقعیت خاص جغرافیائی منطقه چغازنبیل هفت تپه و امکان رشد گونه های مختلف گیاهان در این منطقه باعث شده است که از زمانهای کهن تا به حال مورد کشت و زرع گیاهان مختلف، علی الخصوص گیاهان دارویی برای مصارف درمانی و بهداشتی شده است. والحق که طب قدیم به طور کامل احاطه و شناخت بر روی گیاهان دارویی و سمی داشته است و آنها را خوب می شناخته است.

بسکمک از این گیاهان داروئی و گیاه درمانی از زمانهای دور تا به حال مورد استفاده قرار می گرفته است. از آن موقع حتی با استفاده از برخی از گیاهان اسانس دار نظیر سیر (Allium sativum) مرزه (Satureia hortensis) بابونه (Matricaria chamomilla) و حتی مورت (Mytrus connumis) خود را تحت درمان و معالجه قرار می داده اند.

حال بعد از این مقدمه نتایج تحقیقات و مطالعات اینجانب بر روی چند گیاه مختلف که در آن موقع کشت و زرع می شده است و مصارف درمانی داشته است اشاره ای هرچند گذرا می گردد و امید است که این تحقیقات هرچه بیشتر و وسیع تر گردد.

اولین مورد آنالیز درخت اوکالیپتوس (Eucalyptus globolus) است که این گیاه را آن موقع در منطقه چغازنبیل هفت تپه کشت می شده است و طبق شواهد و مدارک موجود این درخت احتمالاً از گونه اوکالیپتوس گی لئی (gillii) بوده و این گیاه بومی ایران است که متأسفانه از برخی از کتب و مراجع نام کشورهای دیگر مثل استرالیا نام برده شده است که نادرست است و این گیاه بومی ایران و منطقه هفت تپه است.

درخت اوکالیپتوس دارای میوه و برگهای داسی شکل است و موارد استفاده درمانی از این گیاه از اسانس برگهای آن است که خاصیت بادشکن دارد و برگ با گل اوکالیپتوس بعنوان داروی ضد برونشیت استفاده می شده و بعلاوه خاصیت آنتی سپتیک دارد و مردم بعلاوه از خواص ضد باکتری و ضد میکروبی و ضد انگلی اسانس اوکالیپتوس اطلاع داشته اند و از آن استفاده می نموده اند حتی در سرماخورگی و بعنوان داروی خلط آور معرق استفاده می شده است. کما اینکه این آگاهی تا این نسل ادامه یافته و هنوز هم مردم هفت تپه و سایر نقاط کشور از برگهای درخت اوکالیپتوس برای درمان سرماخوردگی استفاده می کنند و اسانس برگهای درخت اوکالیپتوس را بوسیله بخار آب از آن جدا نموده و به صورت بخور مورد استفاده و درمان قرار می دهند.

اسانس اوکالیپتوس یک مایع بی رنگ و با بو و طعم مخصوص به خود است که موارد استفاده درمانی دارد.

نارنج یکی دیگر از درختان است که در این منطقه کشت می شده است و ظاهراً این نارنجها از همان تیره (Ruta ceae) کشت می شده است و در آن دوران بعنوان اسانس میوه و اسانس برگ درخت نارنج بوده است که مورد استفاده قرار می گرفته است. از برگ درخت نارنج بعنوان مقوی اعصاب به صورت دم نموده استفاده می شده است که این موضوع اخیراً به اثبات رسیده است و در درمان با گیاه و نسخه پیچی گیاهی مورد استفاده قرار می گیرد.

کشت و زرع اصلی درخت نارنج در منطقه نارنجستان هفت تپه در باغی بنام باغ شاهانه انجام می شده است. این باغ حدود 500-400 درخت نارنج داشته است که با توجه به بقایایی که هم اکنون بجا مانده است، نشان دهنده این است که در آن موقع به کشت و زرع این درخت اهمیت بسکمک می داده اند، از کنار باغ شاهانه رودخانه دز عبور می نماید که این هم عمق توجه مردم آن سامان را به کشت و زرع و اصول آبکمک نشان می دهد که تمام اصول علمی را مدنظر داشته اند. این باغ اکنون بنام باغ نارنجستان در 7 کیلومتری هفت تپه واقع شده است و هم اکنون هم از میوه و برگ آن استفاده دارویی مشابهی می گردد و مردم این سامان حدبیشتر استفاده را از این باغ می کنند.

امروزه ما هم از شرب بهار نارنج جهت سیاه سرفه بچه ها و بعلاوه میوه نارس نارنج بعنوان داروی مقوی معده استفاده می گردد. برگ نارنج هم داروی مقوی اعصاب است که به صورت دم نموده برگ درخت نارنج مورد استفاده درمانی قرار می گیرد.

مورت سبز (Mutrus communis) گیاه دیگری است که این گیاه بومی منطقه هفت تپه و چغازنبیل و ایران می باشد این گیاه برای موارد استفاده در طب سنتی از اهمیت زیادی برخوردار است. شواهد و تحقیقات حاکی است که خواص درمانی مورت سبز به اسانس آن مربوط می گردد.

در منطقه چغازنبیل هفت تپه از عصاره مورت سبز هم استفاده می شده است که ظاهراً برای مصارف ضد میکروبی بوده است. چون همانطوریکه امروزه معین شده است عصاره مورت سبز حاوی تانن و ساپونین است که مردم آن دوران از این موضوع اطلاع داشته اند و از آن استفاده می نموده اند.

برگ گل مورت سبز هم دارای اسانس است که موارد استفاده درمانی زیادی داشته است که اثر اصلی آن در از بین بردن ویروس هرپس (HSV) و قارچهای ساپروفیت و پاتوژن است که با توجه به آلودگی احتمالی منطقه به یکی از موارد بالا و عفونتهای قارچی به احتمال بیشتر با توجه به شرایط آب و هوایی منطقه، استفاده از اسانس مورت سبز بسیار بوده و مردم را در مبارزه با انواع بیماریهای قارچی کمک می نموده است و مردم از ناراحتی های قارچی در امان بوده اند در ضمنً با توجه به اینکه اسانس مورت سبز اثرات جانبی برای انسان ندارد، در آن موقع بسیار مورد توجه و استفاده بوده است و فقط بعنوان گیاه درمانی اختصاصی مورد استفاده قرار می گرفته است و هیچ مسئله ای برای مردم آن سامان بوجود نمی آورده است.

تحقیقات نشان دهنده این مطلب است که در آن موقع از مورت سبز برای ساختن مواد معطر و خوشبوکننده بدن استفاده می شده است که اوج پیشرفت بهداشتی و پزشکی آن موقع را نشان می دهد. در حالی که در سایر نقاط دنیا مردم به دلایل مختلف از بین می رفتند ولی در این منطقه پزشکی آن قدر پیشرفته بوده است که کار از درمان گذشته بوده و به اصول بهداشتی که در درجه دوم اهمیت بوده است روی آورده اند. امروزه از تخم مورت سبز برای برطرف اسهال مزمن استفاده می گردد. حنا (Lawsonia inermis) از گیاهانی است که موارد استفاده زیادی داشته و دارد. موارد استفاده از حنا در طب قدیم استفاده از برگهای گیاه حنا به صورت خشک شده است که در درمان عفونت های جلدی (جذام و کورک) مورد استفاده قرار می گرفته است و در گذشته مردم با این گیاه آشنایی کامل داشته و این گیاه هم برای منطقه چغازنبیل هفت تپه است و هنوز هم از این گیاه برای مصارف بهداشتی و رنگ کردن مو و دست و پا و ناخنها استفاده می گردد که به این عمل فندق بستن می گویند. ولی اثر اصلی آن اثرات ضد میکروبی و ضدقارچی گیاه حنا است که به صورت گسترده مورد استفاده قرار می گرفته است. مسئله مهمی که امروزه با آن روبرو هستیم مقاوم شدن میکروارگانیسم ها به داروهای شیمیایی است که این مسئله در خصوص حنا به هیچ وجه دیده و گزارش نشده است. برگهای حنا سبز مایل به قهوه ای است که پس از خشک شدن کاربرد دارویی برای استعمال خارجی داشته است.

گیاه بعدی کاهو (Lactuca sativa) است که ظاهراً از برای برطرف عطش و تشنگی و داروی آرام بخش استفاده می شده است.

آنچه که شواهد و قرائن نشان می دهد این است که در قدیم از تخم کاهو که خاکستری رنگ و دارای طعم تلخ و کمی معطر است به صورت دم نموده در درمان حصبه استفاده زیادی داشته است و تخم کاهو کاملاً بعنوان یک داروی مؤثر و مفید در میان مردمان آن دوران معروف بوده است و امروزه هم از آب کاهو بعنوان تب بر استفاده می گردد.

سدر یا کنار گیاهی است بومی منطقه جنوب علی الخصوص بومی منطقه هفت تپه در این منطقه ناحیه ای بنام کنارستان وجود دارد، میوه کنار مصرف خوراکی دارد و موارد پزشکی آن کاملاً معین و مشخص است ولی برگهای درخت کنار مصارف بهداشتی و پزشکی زیادی دارد و برگها پس از خشک شدن و پودر نمودن آنها برای شستشوی مو و بدن و تقویت کننده موی سر به کار می رفته و هم اکنون هم موارد مصرف زیادی دارد.

آخرین گیاهی که در تحقیق اینجانب مورد آنالیز قرار گرفته و روی آن کار شده است درخت نخل یا خرما است که از این گیاه برای درمان بیماریهای قلبی مورد استفاده قرار می گرفته است. عرق و عصاره اسپات درخت نخل بر روی ضربان و نیروی قلب تأثیر به سزایی دارد با اینکه در آن موقع از فیزیولوژی و آناتومی قلب اطلاع چندانی در دست نبوده است ولی موارد استفاده از میوه این گیاه نشان دهنده آگاهی مردم از این اطلاعات و آگاهیها است.

میوه خرما غنی از ساکارز است که مغذی است و فراوری انرژی نموده و خاصیت نرم کنندگی دارد این میوه باکتریواستاتیک و محافظت کننده است و مردم آن دوران از تمام این موارد اطلاع کافی داشته اند. در ضمنً از خرما بعنوان داروی ضد خارش هم استفاده می شده است.

در خاتمه ذکر این نکته لازم است که نتایج بدست آمده از این تحقیقات کاملاً قابل توجه بوده است و آن این است که در آن دوران مردم با ارتفاع، آب و هوا، خاک و ... آشنایی کامل داشته و متناسب با این موارد اقدام به کشت و زرع می نموده اند مثلاً در خصوص درخت نارنج در منطقه چغازنبیل هفت تپه به هیچ وجه کشت نشده است و تمام کشت درخت در منطقه نارنجستان هفت تپه بوده است که بدلیل احتیاج درخت نارنج به آب زیاد است که این مردم، این درختان را در منطقه نارنجستان هفت تپه در کنار رودخانه دز کشت نموده اند.

البته ذکر این نکته مهم خالی از لطف نیست که بدانیم نامگذاری علمی گیاهان در دنیا دارای تاریخچه خاصی است که مدتی است جنبه علمی پیدا نموده است ولی در آن موقع به رغم عدم اطلاع از طبقه بندی امروزی رده و تیره های گیاهان را به خوبی می شناخته اند.

به طور خلاصه باید گفت که ما در این تحقیق در خصوص مصارف پزشکی و دارویی اثرات ضدمیکروبی گیاهان جنبه مالی آنها در آن موقع و روشهای کشت این گیاهان البته به میزان کمتر بحث شد، که خود روشهای کشت این گیاهان هم خود جای بسی تحقیق و مطالعه دارد.

البته در برخی موارد استفاده از این گیاهان متأسفانه بسیار نادر دیده می شده است. که احتمالاً در اثر مصارف گیاه درمانی بوده است. بعنوان مثال بیماری سالک که درمان آن استفاده از گیاهان دارویی بوده است.

آنچه مهم است این است که در آن دوران گیاه خواری و گیاه درمانی رایج بوده است و از پخته خواری کمتر استفاده می شده است و همین امر خود درمان و علاج بسکمک از بیماریها بوده است.

استفاده داروهای شیمیایی عادتی است غلط که باعث بیشتر بیماریها می گردد. بیشتر بیماریها در نتیجه مصرف غذای پخته و سایر مواد مرده و شیمیایی بوجود می آیند و ما با اجتناب از استفاده از موارد مرده و غیرگیاهی می توانیم از همه بیماریها چه سبک و چه سنگین رهایی یابیم، یگانه غذایی که از طرف طبیعت برای انسان معین شده فقط غذای زنده نباتی (گیاهی) است.

آنچه مسلم است این که تمامی این موارد و اطلاعات مردم آن دوران از این بیماریها همانطور که اشاره شد به خاطر نزدیکی و همجواری چغازنبیل هفت تپه با گندی شاپور آن موقع بوده است که گندی شاپور مرکز علم و دانش و پیشرفت علوم و فنون مختلف از جمله پزشکی بوده است و طبق تحقیقات بعمل آمده چون گندی شاپور در منطقه ای بنام شاه آباد در نزدیکی شهر دزفول امروزی بوده است پس بنابراین تا منطقه چغازنبیل هفت تپه فاصله ای کمتر از 20 کیلومتر وجود داشته است که مردم آن سامان می توانسته اند کلیه کمبودهای علمی و اطلاعاتی خود را از مرکز معمر دانش و علم کسب کنند و با کمترین مشکل ممکن روبرو باشند و حدبیشتر استفاده را از این مرکز برده اند.

تذکر

1- محقق گرانقدر در مقاله مقطع زمانی مورد اشاره را معین ننموده اند.

2- هیچ گونه سندی که حاکی از کاربرد این داروها در آن منطقه باشد ارایه ننموده اند.

منابع تحقیق :

1- بیرونی، ابوریحان: صیدنه

2- سینا، ابوعلی: قانون شفا

3- رازی، محمدزکریا: الحاوی فی الطب

4- بهزاد، محمود: گیاه شناسی

5- جوانشیر، کریم: اوکالیپتوس

6- زرگری، علی: گیاهان داروئی

7- صمصام شریعت، هادی- معطر، فریبرز: درمان با گیاه

8- گونیلی، ابوالحسن: فرهنگ اصطلاحات کشاورزی

9- راهنمایی، صادق: فوائد گیاه خواری

10- مشاهدات نویسنده

منبع مقاله :

گروهی از نویسندگان، (1394) مجموعه مقالات کنگره بین المللی تاریخ پزشکی در اسلام و ایران، چاپ دوم.